Σχηματισμός στην επιφάνεια της Γης που δημιουργείται από την εκτίναξη μάγματος, αερίων, τέφρας κτλ. από το εσωτερικό[GLi]του στερεού φλοιού της Γης προς την επιφάνειά της.
Η τάση του μάγματος να βγει στην επιφάνεια οφείλεται:
α) Στη φυγόκεντρη δύναμη που αναπτύσσεται λόγω της περιστροφής της Γης γύρω στον άξονά της.
β) Στην παρουσία μεγάλης ποσότητας αερίων που υπάρχουν μέσα στη μαγματική μάζα.
γ) Στην πίεση που δέχεται το μάγμα από τα στρώματα της Γης που βρίσκονται πάνω της και που κινούνται.
δ) Στην ύπαρξη μεγάλης θερμοκρασίας στα στρώματα του στερεού φλοιού που βρίσκονται σε διαρκή επαφή με το μάγμα, με αποτέλεσμα το λιώσιμό του.
Όταν αυτό το μάγμα βρει διέξοδο και φτάσει στην επιφάνεια της Γης, χύνεται πάνω σ’ αυτή, παγώνει και σχηματίζει συνήθως όρος σε σχήμα κώνου.
Η οπή στην κορυφή του ηφαιστείου λέγεται κρατήρας.
Απ’ αυτόν τον κρατήρα βγαίνει η λάβα και τα άλλα υλικά, κυρίως αέρια με τη μορφή του καπνού, όταν το ηφαίστειο βρίσκεται σε ενέργεια.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, λόγω του βάρους των υλικών που ανεβαίνουν προς την επιφάνεια, τα τοιχώματα του κεντρικού[GLi]τμήματος του ηφαιστείου κατακρημνίζονται και δημιουργείται στην κορυφή μία κοιλότητα, η καλδέρα.
Οι καταστάσεις στις οποίες μπορεί να βρίσκεται ένα ηφαίστειο είναι οι εξής: η ηρεμία (ύπνος ή λήθαργος), η ατμιδική φάση, η μέτρια και η συνεχής δραστηριότητα και η έκρηξη. Η ηρεμία και η ατμιδική φάση, που η διάρκειά τους είναι διαφορετική από ηφαίστειο σε ηφαίστειο ή και σε ένα και το ίδιο ηφαίστειο, είναι καταστάσεις παροδικές που ακολουθούν μια έκρηξη. Η μέτρια και συνεχής δραστηριότητα έχει χαρακτηριστικό της την ηρεμία της λάβας, με μικρές εκτινάξεις σκουριάς και καπνού. Η κατάσταση αυτή μπορεί να διαρκέσει πολλά χρόνια.
Η έκρηξη ή η εκρηκτική φάση είναι η κατάσταση κατά τη διάρκειά της οποίας το ηφαίστειο βρίσκεται σε διαρκή δράση. Κατά τη φάση αυτή, από τον κρατήρα βγαίνει η λάβα ή κομμάτια πετρωμάτων που παρασύρονται απ’ αυτήν, ή αέρια που μπορεί να είναι λεπτότατα (μικροσκοπικά) κομμάτια στερεών ουσιών ή και αέρια που προέρχονται από την καύση.
Από παρατηρήσεις που έγιναν και γίνονται στα διάφορα ηφαίστεια, προσπάθησαν οι επιστήμονες να κάνουν μια κατάταξη των ηφαιστείων που είναι ενεργά.
Έτσι ηφαίστεια στην κατάσταση αυτή είναι: τα ηφαίστεια τύπου Χαβάης και τα ηφαίστεια τύπου Μαρτινίκας.
Τα χαρακτηριστικά των ηφαιστείων τύπου Χαβάης είναι ότι σ’ αυτά κυριαρχεί η φάση της έκχυσης παρά της έκρηξης.
Στα ηφαίστεια αυτά η λάβα βγαίνει στην επιφάνεια της γης σχεδόν αθόρυβα και από διάφορα σημεία (ρωγμές του ηφαιστείου). Επίσης η λάβα τους είναι πολύ ρευστή και περιέχει μικρή ποσότητα διοξειδίου του πυριτίου.
Αντίθετα τα χαρακτηριστικά των ηφαιστείων τύπου Μαρτινίκας είναι μεγάλες εκρήξεις, λάβα πιο πηχτή και με μεγάλη περιεκτικότητα σε διοξείδιο του άνθρακα και έκχυση της λάβας από κρατήρες σε μικρότερη ποσότητα.
Τα ενεργά ηφαίστεια, δηλαδή ηφαίστεια που η δράση τους συνεχίζεται μέχρι σήμερα (με μια από τις παραπάνω μορφές), κατανέμονται σ’ όλη την επιφάνεια της Γης χωρίς καμία διάκριση.
Τα σπουδαιότερα υπάρχουν στις Φιλιππίνες, την Ιαπωνία, την Ινδονησία, τη Μεσόγειο (Βεζούβιος, Σαντορίνη, Αίτνα, Στρόμπολι), την Αφρική, την Ισλανδία κ.α.
Τα ελληνικά ηφαίστεια βρίσκονται στη Σαντορίνη και τη Νίσυρο.
