O φορμαλισμός αποσπά τεχνητά τη μορφή από το περιεχόμενο και προσδίδει σε αυτήν ανεξάρτητη σημασία.
Ο φορμαλισμός διακρίνεται σε λογικό, αισθητικό και ηθικό φορμαλισμό και έχει για ιδεολογική βάση τον υποκειμενικό ιδεαλισμό και τον αγνωστικισμό.
Ο φορμαλισμός εκδηλώθηκε πιο ευδιάκριτα στις λογοτεχνικές και καλλιτεχνικές τάσεις του φουτουρισμού, του[GLi]εξπρεσιονισμού, του ντανταϊσμού, του σουρεαλισμού, της αφηρημένης τέχνης κ.α.
Γεννήθηκε ως αντίδραση στο ρεαλισμό στα τέλη του 19ου και τις αρχές 20ού αιώνα.
Πρόκειται για ένα «παιχνίδι των καθαρών μορφών» που ξεκινάει από την απατηλή θέση ότι η καλλιτεχνική δημιουργία είναι αδιάφορη απέναντι στην πρακτική.
Μολονότι ο φορμαλισμός εξέφραζε τη διαμαρτυρία απέναντι σε διάφορα παραμορφωτικά ρεύματα που εκτρέφονταν μέσα στους κόλπους της καπιταλιστικής κοινωνίας, όμως, κατά κανόνα, η πρακτική του εφαρμογή δείχνει την απεξάρτηση του περιεχομένου της πλειονότητας των έργων του από την υπαγωγή σε κάποιου είδους προφανή πολιτική σκοπιμότητα ή την άρνηση μετάδοσης οποιουδήποτε περιεχομένου, όπως το κάνει στα περισσότερα έργα της αφηρημένης τέχνης, του ντανταϊσμού κ.ά. Μπορεί να θεωρηθεί αντίδραση στον άκρατο νατουραλισμό και στο σοσιαλιστικό ρεαλισμό.
Ο φορμαλισμός στα μαθηματικά εκπροσωπήθηκε (αρχές 20ού αι.) κυρίως από το Γερμανό μαθηματικό Δ. Γκίλμπερτ και τους συνεργάτες του Β. Άκερμαν, Π. Μπέρνις, Ντ. Νέιμαν.
Ο Γκίλμπερτ προσπάθησε μέσω μιας αυστηρής μεθόδου να εξακριβώσει την αλήθεια τη μη αντιφατική. Έτσι, με βάση τα μαθηματικά, και[GLi]σε αντίθεση με το διαισθητισμό της, ο Γκίλμπερτ ανάγει την αλήθεια στη μη αντιφατικότητά της και προσπαθεί να τη βγάλει από την κρίση της σχετικότητάς της.
Στην ηθική ο φορμαλισμός είναι η μεθοδολογική αρχή που στήριξε μερικές προμαρξιστικές και σύγχρονες θεωρίες, σύμφωνα με τις οποίες οι τυπικολογικές στιγμές έρευνας φαίνονται να υπερισχύουν απέναντι στο περιεχόμενο και στην κοινωνική φύση της ηθικής.
