Διακρίνεται από τη νουβέλα ως προς την έκταση του εσωτερικού χρόνου και της πλοκής του έργου και αναφέρεται συνήθως στη δραματική ανάπτυξη της προσωπικότητας των κεντρικών προσώπων, των ηρώων.
Τη λέξη roman ή romanzo, με την οποία ονομάζεται το μυθιστόρημα στις ευρωπαϊκές γλώσσες, τη χρησιμοποιούσαν [GLi] κατά το μεσαίωνα για να δηλώσει τα αφηγηματικά έπη που τραγουδούσαν στη λαϊκή γλώσσα (langue roman), σε αντίθεση με τα χρονικά και τις εκκλησιαστικές αφηγήσεις που γράφονταν στα λατινικά.
Το μυθιστόρημα μπορεί να διαιρεθεί σε τρία είδη: Σε αυτό που περιγράφει πάθη, σε αυτό που περιγράφει περιπέτειες και σε εκείνο που περιγράφει ήθη. Συνήθως τα τρία αυτά στοιχεία βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση, οπωσδήποτε όμως ένα από τα χαρακτηριστικά αυτά κυριαρχεί σε σχέση με τα άλλα. Ανάλογα πάλι με τους στόχους του συγγραφέα ένα μυθιστόρημα μπορεί να χαρακτηριστεί ιστορικό, αισθηματικό, φιλοσοφικό, πολιτικό ή ιδεαλιστικό, νατουραλιστικό, ρεαλιστικό κ.ά.
Από όλα τα λογοτεχνικά είδη το μυθιστόρημα είναι εκείνο που πολύ δύσκολα υποτάσσεται σε κανόνες· ο μυθιστοριογράφος μπορεί να παρουσιάσει το θέμα του με μορφή αφήγησης ή ημερολογίου ή άλλη μορφή, και έτσι παρατηρείται μια ποικιλία εκφραστικών τρόπων.
Το μυθιστόρημα είναι ιστορικό στάδιο στον πολιτισμό όλων των λαών. Στην Κίνα και την Ιαπωνία χρονολογείται από το 12ο αι., ενώ μυθιστορήματα με εθνικά θέματα έχουν οι Πέρσες, οι Άραβες κ.ά.
Στην αρχαία Ελλάδα ήταν βέβαια άγνωστο με τη σημερινή του μορφή. Υπήρχαν όμως παρόμοια είδη (μύθοι του Πλάτωνα μέσα[GLi]στους διαλόγους, ιστορίες του Ηρόδοτου). Στην αρχαία αυτή περίοδο του μυθιστορήματος ανήκει και η «Κύρου Παιδεία» του Ξενοφώντα.
Οι κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου έδωσαν αφορμή για μια μεγάλη έξαρση της φαντασίας (Ψευδοκαλλισθένης). Εξάλλου η ανάμειξη του ελληνικού με τους ανατολικούς πολιτισμούς που ακολούθησε τις κατακτήσεις του Αλεξάνδρου, είχε επίδραση στη θεματογραφία και συνεπώς στα εκφραστικά μέσα της εποχής. Οι πλατειαστικές και φανταστικές μυθιστορίες έγιναν κάτι το συνηθισμένο.
Κατά το Φώτιο, πατέρας του μυθιστορήματος αυτού είναι ο Αντώνιος Διογένης (ύστεροι ελληνιστικοί χρόνοι) που έγραψε το «Των υπέρ Θούλην απίστων λόγοι ΚΔ’», καθώς και μια σειρά από συγγραφείς που ακολούθησαν. Κύριο θέμα αυτών των μυθιστορημάτων ήταν η τύχη ενός ζευγαριού ερωτευμένων, οι οποίοι περνώντας διάφορες περιπέτειες κατόρθωναν στο τέλος να συναντηθούν και να ζήσουν μαζί ευτυχισμένοι.
Καθοριστικό στην εξέλιξη του μυθιστορήματος είναι το έργο «Δάφνις και Χλόη» του Λόγγου (2ος αι.), γιατί σε αυτό για πρώτη φορά γίνεται απεικόνιση συναισθηματικών καταστάσεων κατά τρόπο λεπτομερειακό και παρατηρητικό σε αντίθεση με τους ως τότε τρόπους, όπου τα γεγονότα ξεπερνούσαν τη συναισθηματική ή ψυχική κατάσταση των ηρώων.
Την παράδοση αυτή συνέχισαν και οι Βυζαντινοί. Ο Διγενής Ακρίτας είναι μια έμμετρη μυθιστορία, που αφηγείται τις μυθικές περιπέτειες του ηρωικού φύλακα των βυζαντινών συνόρων. Μετά το 12ο αι. η ανάμειξη του βυζαντινού με το δυτικό πολιτισμό έφερε στα μυθιστορηματικά έπη διάφορες παραλλαγές («Βέλθανδρος και Χρυσάντζα», «Καλλίμαχος και Χρυσορρόη», [GLi]«Λίβιστρος και Ροδάμνη» κ.ά.). Έμμετρο μυθιστόρημα του 12ου αι. σε δεκαπεντασύλλαβους στίχους, από το οποίο σώζονται αποσπάσματα, είναι το «Κατ’ Αρίστανδρον και Καλλιθέαν» του Βυζαντινού ποιητή και χρονογράφου Κωνσταντίνου Μανασή.
Στη Γαλλία το μυθιστόρημα απέκτησε τη σημερινή του μορφή από το 17ο αι. Προηγήθηκαν ο «Γαργαντούας» του Ραμπελέ (15ος αι.) και διάφορα άλλα, όπου υπήρχε έμμεση πολιτική κριτική. Ο Μοντεσκιέ γράφει το φιλοσοφικό μυθιστόρημα «Περσικές Επιστολές», ο Βολταίρος και ο Ρουσό πολλά άλλα. Ο 19ος αι. όμως υπήρξε ο κατεξοχήν αιώνας του μυθιστορήματος στη Γαλλία. Ο Σατομπριάν («Άταλα», «Βενέ» κ.ά.) προετοίμασε το ρομαντισμό, τον οποίο μάλιστα ύψωσε σε φιλολογική θεωρία ο Β. Ουγκό. Ο Μπαλζάκ δημιούργησε την «Ανθρώπινη Κωμωδία», ενώ οι Δουμάς πατέρας και γιος κυκλοφόρησαν πλήθος μυθιστορημάτων που κατάκτησαν ένα τεράστιο αναγνωστικό κοινό. Η «Μαντάμ Μποβαρί» του Φλομπέρ είναι ένα από τα καλύτερα ρεαλιστικά μυθιστορήματα. Ο Εμίλ Ζολά και ο Γκονκούρ ακολούθησαν το δρόμο του νατουραλισμού, ενώ ο Γκι ντε Μοπασάν έδωσε τους κλασικότερους ήρωες της μυθιστορηματικής πλοκής.
Στον 20ό αι. η ανάπτυξη του γαλλικού μυθιστορήματος συνεχίστηκε από τους Ρ. Ρολάν, Α. Ζιντ, Ζ. Ζιροντού και αργότερα με το αντιμυθιστόρημα ή roman nouveau (νέο μυθιστόρημα), που το εκπροσωπεί κυρίως η Ναταλί Σαρότ.
Το αγγλικό μυθιστόρημα αναπτύχθηκε από το 15ο αι. με κύριο εκπρόσωπό του το Μάλορι. Αργότερα εμφανίστηκε το ιστορικό[GLi] μυθιστόρημα με τον Ουόλτερ Σκοτ ή τον Ντ. Ντεφόε, με τις ιστορίες των θαλασσοπόρων. Στους νεότερους χρόνους σημαντικότεροι είναι οι Ρ. Κίπλιγκ, Ι. Ουέλς, Ουάλας κ.ά.
Στην Ισπανία το μυθιστόρημα είχε αναπτυχθεί από το 14ο αι. ως προέκταση των μεσαιωνικών μύθων και παραδόσεων. Στα τέλη του 15ου αι. αναπτύχθηκε ένα είδος σκωπτικού και ταυτόχρονα ρεαλιστικού μυθιστορήματος με ήρωες ζητιάνους, γελοίους τύπους κτλ. Το αριστούργημα αυτής της παράδοσης υπήρξε ο «Δον Κιχώτης» του Μ. Θερβάντες, από τα μεγαλύτερα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Στη Γερμανία και τη Ρωσία το μυθιστόρημα αναπτύχθηκε παρόμοια στα χνάρια της μεσαιωνικής του ρίζας. Κατά το 19ο αι. ιδιαίτερα το ρωσικό μυθιστόρημα κατέλαβε σημαντική θέση χάρη στα έργα των Γκόγκολ, Τουργκένιεφ και ιδίως χάρη στους Ντοστογιέφσκι, Τολστόι και Γκόρκι.
Στην Ελλάδα η πρώτη εμφάνιση του μυθιστορήματος είναι στο 19ο αι. με το «Θάνο Βλέκα» του Π. Καλλιγά. Ύστερα από μια μακρόχρονη διακοπή έχουμε το «Λουκή Λάρα» του Βικέλα (που κινείται μεταξύ νουβέλας και μυθιστορήματος). Στα πρώτα χρόνια του 20ού αι. δημοσιεύεται «Ο Ζητιάνος» του Καρκαβίτσα και «Η Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη. Ο Γρ. Ξενόπουλος υπήρξε από τους σημαντικότερους μυθιστοριογράφους του 20ού αι.
Το μυθιστόρημα όμως γνωρίζει στην Ελλάδα την ακμή του με τη γενιά του ’30. Ο Άγγελος Τερζάκης («Πριγκιπέσσα Ιζαμπώ», «Μενεξεδένια Πολιτεία» κ.ά.), ο Π. Πρεβελάκης («Ο Κρητικός»), ο Ηλίας Βενέζης («Αιολική Γη», «Γαλήνη» κ.ά.), ο Στρ. Μυριβήλης («Η ζωή εν τάφω», «Το κόκκινο βιβλίο», «Το πράσινο βιβλίο» κ.ά.), ο Γ. Θεοτοκάς, υπήρξαν από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της. Στα μεταπολεμικά χρόνια αναδείχτηκε το έργο των Στρατή Τσίρκα (η τριλογία «Ακυβέρνητες πολιτείες»), Κώστα Ταχτσή («Το τρίτο στεφάνι»),[GLi] Κ. Κοτζιά, Γ. Μαγκλή, Μ. Λουντέμη, Βασ. Βασιλικού («Ζ» κ.ά.), Δ. Σωτηρίου (Ματωμένα χώματα» κ.ά.), Μ. Δούκα, Γ. Ιωάννου, Κ. Μουρσελά, Π. Μάτεσι, Ε. Σωτηροπούλου, Δ. Θέμελη, Α. Σαμαράκη κ.ά. Τα μυθιστορήματα, τέλος, που ο Ν. Καζαντζάκης έγραψε στο τέλος της ζωής του («Καπετάν Μιχάλης», «Αλέξης Ζορμπάς», «Αδελφοφάδες», «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» κ.ά.) του χάρισαν παγκόσμια φήμη.
