ΟΡΙΣΜΟΣ : Πτηνά & πουλιά, η δεύτερη ομοταξία των σπονδυλωτών ζώων. Έχουν σώμα που μοιάζει με αδράχτι, δύο πόδια, δύο φτερά και ράμφος για να παίρνουν την τροφή τους. Το σώμα τους είναι σκεπασμένο με φτερά.
Χωρίζονται στις ακόλουθες οχτώ τάξεις :
- αρπακτικά,
- ορνιθοειδή,
- περιστεροειδή,
- νηκτικά,
- καλοβατικά, ή, ελόβια,
- αναρριχητικά,
- ωδικά,
- δρομείς.
Τα πτηνά αποτελούν μια μεγάλη και ποικιλόμορφη ομάδα του ζωικού βασιλείου. Εμφανίστηκαν στη Γη μετά το μεσοζωικό αιώνα, πριν από 200 εκατομμύρια χρόνια τουλάχιστον, και από τότε ως σήμερα εξελίχτηκαν και διαφοροποιήθηκαν σημαντικά. Στο σύγχρονο ζωικό βασίλειο τα πτηνά αντιπροσωπεύονται από 9-10.000 είδη που κατατάσσονται σε περίπου 30 τάξεις. Συναντιούνται σε όλα τα μέρη της Γης. Όμως ο αριθμός των ειδών αυξάνει, όσο προχωρούμε προς τον ισημερινό, και μειώνεται, όσο προχωρούμε προς τους πόλους.
Όλη η κατασκευή των πτηνών είναι προσαρμοσμένη για να εξυπηρετεί την πτήση. Η κάθε τάξη των πτηνών παρουσιάζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Υπάρχουν όμως και μερικά χαρακτηριστικά που παρουσιάζονται σε όλα τα σύγχρονα πτηνά.
Τα κυριότερα από αυτά είναι τα εξής:
Το σώμα τους έχει σχήμα περίπου ατρακτοειδές και είναι σκεπασμένο με φτερά.
Ο σκελετός είναι έτσι διαμορφωμένος, ώστε να προστατεύει τα εσωτερικά όργανα και συγχρόνως να στηρίζει τις φτερούγες και τους μύες που είναι υπεύθυνοι για την πτήση. Για το σκοπό αυτόν οι πλευρές συνδέονται μεταξύ τους με αγκιστροειδείς αποφύσεις. Στην ωμική ζώνη οι δύο κλείδες είναι ενωμένες και σχηματίζουν ένα κόκαλο που έχει σχήμα Υ (τρόπιδα).
Στην τρόπιδα, που μοιάζει με καρίνα σκάφους, προσφύονται ισχυροί μύες που βοηθούν στο πέταγμα.
Η λεκάνη είναι συμπαγής και ενωμένη με τους σπονδύλους, στοιχείο που δίνει μεγάλη συνοχή στο σκελετό. Στα κάτω άκρα η κνήμη είναι ενωμένη με την πάνω σειρά των ταρσικών οστών, που σχηματίζει ένα κνημοτάρσιο, και η κάτω σειρά των ταρσικών οστών είναι ενωμένη με το μετακαρπικό και σχηματίζει το ταρσομετατάρσιο.
Πολλά από τα οστά των πτηνών παρουσιάζουν εσωτερικά χώρους γεμάτους αέρα (αεροφόρα). Με αυτόν τον τρόπο ο σκελετός γίνεται ελαφρότερος και ελαστικότερος.
Οι γνάθοι των πτηνών δεν έχουν δόντια και έχουν μετατραπεί σε ράμφος.
Άλλα γενικά γνωρίσματα των πτηνών είναι ότι γεννούν σκληροκέλυφα αβγά (ωοτόκα) και ότι είναι ζώα ομοιόθερμα.
Το πεπτικό σύστημα των πτηνών παρουσιάζει τα εξής ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.
Ο οισοφάγος είναι γενικά μακρύς και στα είδη που τρέφονται με σπόρους παρουσιάζει μια μονόπλευρη διεύρυνση, ένα σάκο, που λέγεται πρόλοβος. Μέσα στον πρόλοβο συγκεντρώνονται οι σπόροι και μαλακώνουν με την επίδραση βλέννας που εκκρίνεται από τα τοιχώματά του.
Στα περιστεροειδή τα τοιχώματα του πρόλοβου εκκρίνουν μια ουσία που λέγεται γάλα περιστεράς, με την οποία τα περιστέρια ταΐζουν τα μικρά τους.
Το στομάχι χωρίζεται σε δύο τμήματα.
Το ένα είναι αδενώδες και εκκρίνει ένζυμα που βοηθούν την πέψη των τροφών.
Το άλλο είναι μυώδες και τα τοιχώματά του είναι επενδυμένα με κερατοποιημένη εφυμενίδα. Ο ρόλος του είναι η λειοτρίβηση (το άλεσμα) των τροφών, γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε πως τα πτηνά δεν έχουν δόντια και καταπίνουν αμάσητη την τροφή τους. Για να γίνει καλύτερα το άλεσμα, τα πτηνά καταπίνουν μαζί με την τροφή τους και μικρές πέτρες.
Το έντερο είναι μακρύ και ελαστικό. Παρουσιάζει δύο μικρές αποφύσεις που αυξάνουν το μέγεθός του. Η έξοδος του πεπτικού συστήματος (αμάρα) είναι ταυτόχρονα έξοδος του ουρογεννητικού συστήματος.
Το ουροποιητικό σύστημα περιλαμβάνει τους νεφρούς και την ουροδόχο κύστη και το γεννητικό στα θηλυκά αποτελείται από μια κανονική και μια ατροφική ωοθήκη, ενώ στα αρσενικά από δύο όρχεις.
Το κυκλοφοριακό είναι πλήρες, όπως και στα θηλαστικά. Όμως ο ρυθμός λειτουργίας της καρδιάς είναι πολύ έντονος και η αρτηριακή πίεση υψηλή, για να εξασφαλίζει την κανονική λειτουργία των μυών της πτήσης.
Λόγω της έντονης κυκλοφορίας παράγονται μεγάλα ποσά θερμότητας.
Το αναπνευστικό σύστημα των πτηνών έχει εξελιχτεί σε ένα φυσικό ψυκτικό σύστημα για να αποφεύγεται η υπερθέρμανση κατά την πτήση. Το σύστημα αυτό αποτελείται από μακριούς σωλήνες και ασκούς (αεροθαλάμους), που βρίσκονται κατά μήκος του σώματος. Κατά την εισπνοή ο αέρας γεμίζει όχι μόνο τους πνεύμονες, αλλά και τους αεροθαλάμους και ψυχραίνει το εσωτερικό του σώματος. Κατά την εκπνοή ο θερμός αέρας επιστρέφει στους πνεύμονες και από εκεί αποβάλλεται. Στο κάτω μέρος της τραχείας υπάρχει ένα εξειδικευμένο φωνητικό όργανο, η σύριγγα, για την παραγωγή ήχου. Η σύριγγα περιέχει μια λεπτή μεμβράνη, τη σεληνοειδή μεμβράνη, η οποία δονείται με την έξοδο του αέρα και παράγει ήχους. Οι ήχοι τροποποιούνται και ενισχύονται στην τραχεία και έτσι παράγονται οι κραυγές και το κελάηδημα.
Ο εγκέφαλος των πτηνών παρουσιάζει πολλά πρωτόγονα χαρακτηριστικά και πολλές ομοιότητες με τον εγκέφαλο των ερπετών. Η παρεγκεφαλίδα, που ρυθμίζει τον αυτόματο συντονισμό των αισθήσεων και την αυτόματη συμπεριφορά γενικότερα, είναι αναπτυγμένη. Αντίθετα, τα εγκεφαλικά ημισφαίρια, όπου βρίσκονται τα κέντρα της συνειδητής συμπεριφοράς, της μάθησης κτλ. είναι περιορισμένα. Η όραση και η ακοή είναι πολύ αναπτυγμένες. Η πρώτη χαρακτηρίζει τα ημερόβια είδη και η δεύτερη τα νυχτόβια. Τα μάτια είναι μεγάλα και προστατεύονται από τρία βλέφαρα. Τα εξωτερικά όργανα του αφτιού (έξω αφτί) λείπουν, αλλά τα εσωτερικά, κυρίως οι ημικυκλικοί σωλήνες που ρυθμίζουν την ισορροπία, είναι πολύ αναπτυγμένα.
Η όσφρηση δεν είναι τόσο αναπτυγμένη.
Το μέγεθος του κεφαλιού, σε σχέση με το μέγεθος του σώματος, είναι μικρό. Το κρανίο έχει πολύ μεγάλα κογχικά ανοίγματα, που το κάνουν πολύ ελαφρύ. Το κρανίο συνδέεται με τη σπονδυλική στήλη με δύο ινιακούς κονδύλους και είναι ευκίνητο.
Τα πτηνά έχουν καταλάβει όλους σχεδόν τους βιότοπους της Γης. Ζουν από τις παγωμένες περιοχές των πόλων ως τα δάση της τροπικής, από τις κατάξερες ερήμους ως τις ελώδεις και βαλτώδεις περιοχές. Τρέφονται με όλων των ειδών τις φυτικές ουσίες, εκτός από το ξύλο, με διάφορα είδη ζώων, όπως σκουλήκια, μαλάκια, έντομα, ψάρια, αμφίβια, ερπετά, μικρά θηλαστικά.
Τα μεγάλα σαρκοφάγα πτηνά τρώνε τα μικρότερα.
Τα πτηνά κατασκευάζουν τη φωλιά τους σε δέντρα και σε θάμνους ή σε απρόσιτα σημεία, όπως βράχια και κορφές βουνών. Σπάνια ζουν στον ίδιο τόπο όλο το χρόνο. Συχνά κάνουν μεγάλα ταξίδια. Τα πτηνά ζουν κατά σμήνη ή μοναχικά. Όμως την εποχή του ζευγαρώματος αλλάζουν τελείως τον τρόπο ζωής τους. Τότε τα αρσενικά εκτελούν διάφορες γαμήλιες επιδείξεις και έπειτα απομονώνονται και κατασκευάζουν τη φωλιά.
Τα θηλυκά γεννούν πάντα αβγά, των οποίων το μέγεθος, το σχήμα, το χρώμα και ο αριθμός διαφέρει στα διάφορα είδη. Τα αβγά επωάζονται για 15-60 μέρες. Πολλές φορές στην επώαση συμμετέχει και το αρσενικό.
Τα νεαρά που βγαίνουν από το αβγό σε μερικά είδη πτηνών είναι τελείως σχηματισμένα και μπορούν αμέσως να βρουν μόνα την τροφή τους, ενώ σε άλλα είδη είναι γυμνά, τυφλά και διατρέφονται από τους γονείς τους.
Σχετικά με την καταγωγή των πτηνών οι επιστήμονες πιστεύουν ότι προέρχονται από την εξέλιξη ορισμένων ιδιόμορφων ερπετών που λέγονται Πτεροσαύρια και έζησαν κατά το μεσοζωικό αιώνα.
Το πρώτο απολίθωμα πτηνού βρέθηκε στο Σολενχόφεν της Γερμανίας και λέγεται αρχαιοπτέρυγα. Το πουλί αυτό έζησε κατά το ανώτερο Ιουρασικό, πριν δηλαδή 150 εκατομμύρια χρόνια, και παρουσίαζε χαρακτηριστικά τόσο πουλιού όσο και ερπετού είχε φτερούγες και φτερά, αλλά ταυτόχρονα είχε ρύγχος με δόντια σαν τα ερπετά. Το απολίθωμα αυτό, καθώς και άλλα πολλά που βρέθηκαν σε διάφορα μέρη του κόσμου, ενισχύουν την άποψη ότι τα πουλιά προήλθαν από τα ερπετά. Η εξέλιξή τους διάρκεσε όλο το Κρητιδικό και κατά τις αρχές του καινοζωικού αιώνα είχαν ήδη διαμορφωθεί οι κυριότερες τάξεις που συναντάμε και σήμερα.
Επιμέλεια Άρθρου : Γεώργιος Λυμπερόπουλος
