(Αλφαβητάριο)
Το εικοστό πρώτο γράμμα του ελληνικού αλφάβητου. Δεν παραλήφθηκε, όπως τα περισσότερα γράμματα, από το φοινικικό αλφάβητο, αλλά επινοήθηκε για την απόδοση του δασέος χειλικού που στα αρχαιότερα ελληνικά αλφάβητα γραφόταν[GLi]με τη σύνθετη γραφή ΠΗ (δηλαδή το χειλικό ψιλό Π με το δασύ πνεύμα Η). Ως σύμβολο το Φ χρησιμοποιήθηκε με το σχήμα του αυτό από τα ανατολικά και δυτικά αλφάβητα, που χρησιμοποιούνταν, σύμφωνα με παλιότερη διαίρεση, από το σύνολο των ελληνόφωνων εκτός των νότιων νησιών του Αιγαίου.
Η μορφή αυτή του γράμματος παραλήφθηκε από το αλφάβητο του Αρχίνου το 403–402 π.Χ. στην Αθήνα και χρησιμοποιείται ως σήμερα.
Το αρχαίο ελληνικό φ ήταν φθόγγος κλειστός, άηχος, δασύς, στιγμιαίος, αντίθετα με το σημερινό που είναι διαρκής και πνευματώδης. Απέδιδε τους φθόγγους ph, bh και gh (μετά από σύμφωνο ή φωνήεν εκτός από ι και ε για τον τελευταίο) της μητέρας ινδοευρωπαϊκής γλώσσας. Εκτός αυτών το φ μπορούσε ακόμα να προέλθει από την τροπή του π πριν από δασυνόμενο φωνήεν (από ύψους > αφ’ ύψους) και από την τροπή των χειλικών συμφώνων π και θ πριν από δασύ σύμφωνο (τρέπω ετρέπ-θην > ετρέφην).
Μεταβολές του φ που παρατηρούνται στην αρχαία ελληνική είναι:
α) αφομοίωση με το επόμενο ηχηρό σύμφωνο (γέγραφ-μαι > γέγραμμαι),
β) συγχώνευση με το π σε ψ (έγραφ-σα > έγραψα),
γ) τροπή σε π πριν το τ (γέγραφ-ται> γέγραπται) κτλ.
Στη νέα ελληνική γλώσσα το φ απαντά και υστερογενές, προέρχεται δηλαδή από την τροπή του π πριν από το τ (πταίω > φταίω, επτά > εφτά) ή από τους δίφθογγους αυ, ευ και ηυ (αυτός προφ. αφτός, ευθύνη προφ. εφθύνη).
Βραχυγραφικά δηλώνει τον αριθμό 500 (φ΄) και 500.000 (ِφ). Το κεφαλαίο Φ δηλώνει την εικοστή πρώτη ραψωδία της Ιλιάδας και το μικρό φ την εικοστή πρώτη ραψωδία της Οδύσσειας.
Στα μαθηματικά το γράμμα φ συμβολίζει τις γωνίες και το Φ τις συναρτήσεις.
