Σύμφωνα με ένα χρησμό, το παιδί του Λαΐου και της Ιοκάστης θα σκότωνε τον πατέρα του. Γι’ αυτό, μόλις ο Οιδίποδας γεννήθηκε, ο Λάιος (ή, ένας βοσκός με εντολή του) τον εξέθεσε στον Κιθαιρώνα για να πεθάνει, αφού πρώτα του τρύπησε τα πόδια στους αστραγάλους και τα έδεσε. Εκεί[GLi]βρήκαν το βρέφος Κορίνθιοι βοσκοί και το έφεραν στο βασιλιά της Κορίνθου Πόλυβο και τη σύζυγό του Περίβοια. Αυτοί δέχτηκαν το νεογέννητο, θεράπευσαν τις πληγές του και το ανέθρεψαν δίνοντάς του το όνομα «Οιδίπους», γιατί, όταν τους το έφεραν, είχε οιδήματα (πρηξίματα) στα πόδια από τις πληγές του.
Όταν ο Οιδίποδας ανδρώθηκε και ξεχώριζε σε δύναμη και ικανότητα, τον κατηγόρησαν από φθόνο συνομήλικοί[GLi]του ότι δεν ήταν πραγματικό παιδί του Πολύβου και της Περίβοιας. Για να μάθει την αλήθεια πήγε στο μαντείο των Δελφών, όπου του δόθηκε ο φοβερός χρησμός: αν γύριζε στην πατρίδα του, θα σκότωνε τον πατέρα του και θα παντρευόταν τη μητέρα του.
Αναστατωμένος από το χρησμό και θέλοντας να αποφύγει την Κόρινθο, που τη νόμιζε πατρίδα του, και τον Πόλυβο με την Περίβοια, που τους νόμιζε γονείς του, ο Οιδίποδας κατευθύνθηκε με το άρμα του προς τη Φωκίδα και τη Βοιωτία, πηγαίνοντας να συναντήσει την τραγική του μοίρα. Σε κάποιο στενό σημείο του δρόμου, που ονομαζόταν Σχιστή Οδός, συναντήθηκε με το άρμα του βασιλιά της Θήβας Λαΐου, του πραγματικού πατέρα του, που ερχόταν από την αντίθετη κατεύθυνση πηγαίνοντας στους Δελφούς. Ο ηνίοχος του βασιλικού άρματος Πολυφόντης πρόσταξε με τραχύ ύφος τον Οιδίποδα να παραμερίσει το άρμα του για να περάσει αυτός. Κατά μία εκδοχή μάλιστα, επειδή ο Οιδίποδας δεν υπάκουσε, σκότωσε ένα από τα άλογά του. Ακολού[GLi]θησε συμπλοκή και ο οργισμένος Οιδίποδας σκότωσε τον Πολυφόντη αλλά και το Λάιο, χωρίς βέβαια να γνωρίζει ποιος ήταν. Έτσι εκπληρώθηκε το πρώτο μέρος του δελφικού χρησμού. Μετά το θάνατο του Λαΐου, βασιλιάς στη Θήβα έγινε ο Κρέων, αδερφός της Ιοκάστης.
Εκείνη την εποχή η Σφίγγα, ένα τέρας που είχε στείλει η Ήρα, ταλαιπωρούσε τους Θηβαίους. Είχε εγκατασταθεί στο βουνό Φίκιο και έθετε το αίνιγμα :
«Τι είναι εκείνο το ον που, έχοντας μια φωνή, είναι στην αρχή τετράποδο, μετά γίνεται δίποδο και τέλος γίνεται τρίποδο;».
Όσους δεν μπορούσαν να το λύσουν, τους καταβρόχθιζε. Έτσι είχαν χαθεί πολλοί Θηβαίοι και, κατά μία εκδοχή, και ο γιος του Κρέοντα Αίμων. Ο Κρέων μπροστά στη δύσκολη κατάσταση, προκήρυξε ότι, όποιος έλυνε το αίνιγμα και λύτρωνε τη χώρα από τη Σφίγγα, θα έπαιρνε τη βασιλεία και θα έκανε γυναίκα του τη χήρα του Λαΐου Ιοκάστη.
Τη λύση έδωσε ο Οιδίποδας, που έλυσε το αίνιγμα λέγοντας ότι το ον αυτό είναι ο άνθρωπος. Όταν είναι βρέφος είναι τετράποδο (μπουσουλάει με τα τέσσερα), όταν μεγαλώνει βαδίζει με τα δύο πόδια και όταν γεράσει γίνεται τρίποδο, καθώς παίρνει και μπαστούνι. Ύστερα απ’ αυτό η Σφίγγα αυτοκτόνησε πέφτοντας από το βράχο της. Κατά μία άλλη εκδοχή, τη σκότωσε ο Οιδίποδας, που έγινε στη συνέχεια βασιλιάς της Θήβας, πήρε γυναίκα του την Ιοκάστη, χωρίς να γνωρίζει ότι είναι μητέρα του, και απέκτησε μαζί της τέσσερα παιδιά, τον Ετεοκλή, τον Πολυνείκη, την Αντιγόνη και την Ισμήνη. Έτσι εκπληρώθηκε και το δεύτερο μέρος του δελφικού χρησμού.
Όσα ανόσια συν έβαιναν στη Θήβα επέσυραν την οργή των θεών. Φοβερός λιμός με ακαρπία της γης καθώς και ατεκνία των ανθρώπων έπληξε τη χώρα, και το μαντείο των Δελφών, όταν ρωτήθηκε, χρησμοδότησε ότι, για να έρθει η λύτρωση, έπρεπε να αποκαλυφθεί και να διωχθεί από την πόλη ο φονιάς του Λαΐου. Ο Οιδίποδας ανέλαβε να ερευνήσει για να βρει την αλήθεια και τέλος έμαθε από το μάντη Τειρεσία, αφού τον πίεσε, πως ο ίδιος ήταν και πατροκτόνος και αιμομίκτης. Η αποκάλυψη ήταν φοβερή και ο Οιδίποδας, γεμάτος απελπισία και φρίκη, αυτοτιμωρήθηκε τυφλώνοντας τον εαυτό του, ενώ η Ιοκάστη αυτοκτόνησε με απαγχονισμό.
Έτσι τυφλό, γέρο και απελπισμένο έδιωξαν οι Θηβαίοι από την πόλη τους τον Οιδίποδα, γιατί τον θεωρούσαν μίασμα. Από τα παιδιά του τού συμπαραστάθηκε μόνο η Αντιγόνη, που έγινε συνοδός του, και μαζί έφτασαν στην Αττική, στον Κολωνό. Εδώ ο τραγικός ήρωας κάθισε ικέτης στο ιερό των Ευμενίδων και ο βασιλιάς της Αθήνας Θησέας του έδωσε άσυλο. Τέλος, ο Οιδίποδας εξαφανίστηκε με θαυμαστό τρόπο μέσα στο ιερό δάσος.
Ο μύθος του Οιδίποδα αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους αρχαίους, αλλά και για νεότερους, τραγικούς.
Κορυφαία δημιουργήματα είναι οι τραγωδίες του Σοφοκλή
«Οιδίπους τύραννος» και «Οιδίπους επί Κολωνώ».
